نگاهی به پیشینه و علل مناقشه قره باغ

واکنش کشورها و سازمان ها به مناقشه اخیر

از زمان آغاز دور جدید درگیری ها در منطقه قره باغ، کشورهای مختلف و همچنین سازمان های بین المللی درباره این موضوع میانجی گری کرده و ضمن درخواست از طرفین برای آرام کردن اوضاع، آمادگی خود را برای میانجی گری میان آن ها نیز اعلام کرده اند.

از آن جمله جان کری و سرگئی لاوروف از طرف های درگیر در قره باغ خواستند اختلاف های خود را در قالب طرح پیشنهادی سازمان توسعه و همکاری در اروپا حل و فصل کنند.

همزمان، یک منبع آگاه در سازمان ملل اعلام کرد با وجود تشدید مناقشه قره باغ، بان کی مون، دبیر کل این سازمان، در نظر دارد اواخر ماه آوریل راهی ارمنستان و جمهوری آذربایجان شود.

وزرای امور خارجه روسیه و آلمان نیز در گفت و گویی تلفنی اعلام کردند مناقشه قره باغ راه حل نظامی ندارد و خویشتنداری طرف های درگیر را خواستار شدند. همچنین، مقامات قرقیزستان از آمادگی این کشور برای میانجی گری میان طرف های درگیر در قره باغ خبر دادند.

در پی بالا گرفتن تنش ها وزیر امور خارجه کشورمان نیز در تماس تلفنی با همتای ارمنستانی خود با تأکید بر ضرورت توقف درگیری ها در منطقه قره باغ، خواهان بازگشت آرامش به منطقه و حل مسالمت آمیز اختلافات ارمنستان و آذربایجان شد. وی همچنین آمادگی جمهوری اسلامی ایران جهت ایفای نقش در این زمینه در صورت تمایل طرفین درگیر را اعلام کرد. به دنبال تلاش‌ها برای پایان دادن درگیری‌ها در قره‌باغ،‌ روز چهارشنبه ( 18 فروردین ) اعلام شد که در جلسه‌ای در مسکو بین طرف‌های جمهوری آذربایجان و ارمنستان قرار بر آتش‌بس شد.

ظریف روز پنج شنبه ( 19 فروردین )در نخستین نشست سه‌جانبه با حضور سرگئی لاوروف و المار محمد یاروف همتایان روس و آذری خود در باکو با ابراز خشنودی از اعلام آتش بس بین آذربایجان و ارمنستان ابراز امیدواری کرد مناقشه دو کشور از طریق مسالمت‌آمیز حل و فصل شود.

برخی گمانه زنی ها درباره علل شعله ور شدن آتش جنگ بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان

شعله ور شدن آتش جنگ بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر منطقه قره باغ در مقطع زمانی کنونی، گمانه زنی های گوناگونی را در خصوص علل آن به وجود آورده است.در خصوص علت بروز درگیری ها در روزهای گذشته بطور کلی دو دیدگاه وجود دارد. برخی با ارائه دلایلی مداخلات ترکیه را به نمایندگی از آمریکا و غرب مسئول تشدید تنش ها می دانند و گروه دیگر روسیه را. ( خبرگزاری مهر ، 1395/1/19 )

دلایل ارائه شده از سوی برخی مبنی بر نقش داشتن ترکیه و غرب در شعله ور شدن مناقشات بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان عبارتند از:

1 ـ تلاش آمریکا و غرب برای محاصره روسیه

2 ـ تلاش برای محاصره ایران

3 ـ گشودن پای تروریسم و گروه های افراطی به منطقه

4 ـ تحت الشعاع قرار دادن دستاوردهای روسیه، ایران و دمشق در سوریه

5 ـ فشار ترکیه بر ارمنستان در راستای مقابله با پ ک ک

دلایلی که از سوی برخی مبنی بر نقش داشتن روسیه در شعله ور شدن تنش در قره باغ در روزهای اخیر ارائه می شوند را می توان به شرح زیر نام برد:

1 ـ اعاده حیثیت در قبال ساقط شدن جنگنده این کشور توسط ترکیه

2 ـ فشار بر ترکیه به عنوان مانعی بزرگ بر سر مسئله کردهای سوریه

3 ـ فشار بر اروپا در خصوص شبه جزیره کریمه 

در این میان ، برخی به حاشیه بردن نارضایتی های داخلی را فایده مضاعف شعله ور شدن آتش جنگ بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان تحلیل می کنند و معتقدند مردم هر دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان به اندازه کافی برای نارضایتی از دولت‌هایشان دلیل دارند، ولی در چند روز اخیر احساسات ملی‌گرایانه بر فضا حاکم شده و مشکلات داخلی به حاشیه رفته است.

چشم انداز مناقشه

برخی کارشناسان بر این نکته تأکید دارند که قره باغ جزیی جدا شده از سرزمین جمهوری آذربایجان است که باید به کشور مطبوع خود بازگردد. ترکیه، هم نظر با جمهوری آذربایجان از این موضع حمایت می کنند. سازمان ملل نیز قره باغ را بخشی از خاک آذربایجان می داند. اردوغان اخیراً با انتقاد از سازمان بین‌المللی مینسک  ضمن بی کفایت خواندن این سازمان برای برنداشتن گام‌های "منصفانه" و "قاطع"، اعلام کرد که کشورش تا آخر در کنار جمهوری‌ آذربایجان ایستاده است.

در مقابل برخی کارشناسان نظیر کارن خانلری، نماینده ارامنه تهران و شمال کشور در مجلس شورای اسلامی، مسئله هویتی را در این مناقشه فصل الخطاب می دانند. وی و همفکرانش هر چند راهکارهای سیاسی را در پایان دادن به این مناقشه بی تأثیر نمی دانند، لیکن این موضوع را یک بحث هویتی ارزیابی کرده و بر این باورند که قره باغ در طول تاریخ هویت ارمنی داشته و به لحاظ قومی هیچ فرقی با ارامنه ارمنستان ندارند. در واقع از این منظر مساله قره باغ را نمی توان از طریق همه پرسی یا در نظر گرفتن ویژگی های دموگرافی منطقه حل کرد و تنها راه‌حل مناقشه قره‌باغ، پی بردن به حق تملک و رعایت عدالت توسط جمهوری آذربایجان است.

در این میان ، مباحثی چون سقوط پهباد اسرائیلی متعلق به ارتش آذربایجان  در خاک ارمنستان، استفاده هر دو کشور از سلاح های سنگین در این چند روز، اعلام حمایت ترکیه از آذربایجان تا آخر مناقشه و ... به پیچیدگی موضوع افزوده و تاکنون آتش بس های یک سویه نیز تأثیری در حاکم شدن آرامش در این منطقه نداشته است.

جمهوری آذربایجان به علت دعوت نشدن به نشست امنیت هسته ای در واشنگتن، حمایت مالی آمریکا از قره باغ و همچنین انتقاد ایالات متحده از وضعیت حقوق بشر در آذربایجان ناراحت است و در همین راستا در هفته اخیر به روش های گوناگون از جمله لغو مانور مشترک نظامی و انتقاد های رسمی از سیاست اوباما در مواجهه با مساله قره باغ و حمایت اش از ارمنستان و عدم بی طرفی او به عنوان یکی از اعضای گروه مینسک، امکان تجدید نظر در ترکیب گروه مینسک را مطرح کرده است. حتی عده ای از نمایندگان مجلس ملی آذربایجان تجدید نظر در همکاری شرکت های نفتی آمریکایی در نفت آذربایجان را مطرح کرده اند. لذا به نظر می رسدکشورهای گروه مینسک نیز دغدغه پایان دادن هرچه سریع تر به این درگیری و مناقشه را ندارند.

از سوی دیگر نیز جمهوری آذربایجان از درخواست ایران در کمک به حل مناقشه قره باغ حمایت کرده است و نظر مثبت خود را در این مساله اعلام کرده است. البته جمهوری آذربایجان گزینه کمک های ایران را به حل مناقشه در کنار فعالیت مینسک مورد بررسی قرار داده است. ارمنستان نیز به علت موقعیت برتر خود در مذاکرات، خواستار حفظ وضع موجود است. بر این اساس میانجیگری ایران را رد کرد و امکان اینکه با طرح افزوده شدن ترکیه به گروه مینسک موافقت کند هم بسیار کم است.

به هر تقدیر آنچه مسلم است این مناقشه برای جمهوری آذربایجان به «حیثیت سیاسی و ملی» تبدیل شده است که کوتاهی درباره آن هر دولتی را در جمهوری آذربایجان به بی ارادگی و ناتوانی در بازگشت خاک از دست رفته به وطن متهم می کند. در طرف دیگر نیز قره‌باغ برای ارامنه رنگ هویتی گرفته است. از این رو ایروان هیچ علاقه ای برای از دست دادن این خاک ندارد زیرا اگر چنین اتفاقی رخ بدهد قره‌باغ برای ارمنستان تبدیل به یک «عقده هویتی» خواهد شد. لذا باید دید گزینه های جایگزینی برای جبران این "حیثیت ملی" از یک سو و "بحران هویتی" از سوی دیگر مطرح خواهد شد و مهم تر از آن آیا کارساز خواهد بود؟

...................................................