مولفه هاي گفتماني حاکم برانديشه هاي محيط زيستي آيت الله خامنه اي

پژوهش خبری صدا وسیما:پس از وقوع انقلاب صنعتی در غرب و بسترسازی مناسب جهت بهره‌برداری و تسلط بشر به محیط‌زیست، روند تخریب محیط‌زیست شروع شد. این روند، نگرانی‌های فراوانی در حوزه محیط‌زیست ایجاد کرده و بسیاری را به این نتیجه رسانده است که می‌بایست در برابر چنین شرایطی، انسان‌های امروزی به سوی بازنگری در یافته‌های خود رفته‌ و تفکرات زیست‌محیطی را پایه‌ریزی نموده‌اند. آنها با این سؤال که چگونه انسان می‌تواند با طبیعت رابطه صحیحی داشته باشد، به سراغ موضوع محیط‌زیست می‌روند.

از دیدگاه دیگری نیز می‌توان به چرایی توجه به محیط‌زیست که در ادبیات اندیشه سیاسی در غرب، با عنوان بوم‌گرایی مطرح است، پرداخت. طبق این دیدگاه، بشر برای فرار از فشار جنگ های جهانی اول و دوم، به سراغ بهبود اقتصادی زندگی خود می‌رود و سپس، به جنبه‌های فرامادی حیات انسانی می‌اندیشد که یکی از این جنبه‌ها، مسئله محیط‌زیست است.

بیان اصولی مشترک در حوزه بوم‌گرایی، امری دشوار اما شدنی است. می‌توان نقد صنعت، حفاظت از محیط زیست، آینده‌ای ماندگار، کاهش جمعیت و جهان‌گرایی را به عنوان اشتراکات دیدگاه‌های مختلف در نظر گفت. همچنین در حوزه سیاست، نظام سیاسی پیشنهادی بوم‌گرایان را می‌توان جامعه غیرمتمرکز نامید. در واقع، اگر جوامع انسانی به جای بهره‌گیری از منابع دوردست (به لحاظ مکانی) به استفاده از منابع محلی روی آورند، تمرکززدایی صورت پذیرفته است.

می ­توان از سه رویکرد نظری کلی در این زمینه سخن گفت: 1.رویکرد انسان­ محور، 2.رویکرد زیست ­بوم‌محور، 3.رویکرد خدامحور.  هر یک از این رویکردها، چنانچه در عنوان آن مشخص است، توجه اخلاق را به یک منبع منحصر می­ دانند. البته به لحاظ نظری، مناسبترین نظریاتی که با موضوع تحلیل محیط‌زیست­ گرایی در گفتمان سیاسی آیت الله خامنه ای تناسب دارد، رويکرد خدا محور و نظریاتی است که از منظر اخلاقی و ارزش ­گذاری، به موضوع محیط زیست می­ نگرند. در دیدگاه محیط زیستی اسلام، ضمن ارزش نهادن به انسان و زیست­ بوم به عنوان مخلوقات خداوند، هیچ‌کدام از این دو اصالت ندارند. برخی از اینکه انسان به عنوان اشرف مخلوقات معرفی شده، سعی دارند تسلط بی چون و چرای انسان بر طبیعت را نتیجه بگیرند. این نظر از دیدگاه اسلام مردود است. هرچند اسلام برای انسان، حسن زائدی نسبت به دیگر موجودات قائل است، اما در رابطه با طبیعت، نگاهی ابزاری نداشته و این آیین، به انسان چنین اجازه‌ای نمی‌دهد که به صورت نامحدود، طبیعت را به تسخیر خود درآورد.

با این تفاسیر، دیدگاه آیت الله خامنه ای به عنوان یکی از علمای اسلام، قابلیت بحث و بررسی دارد. اما این بحث و بررسی نباید به جمع‌آوری بیانات ایشان منحصر گردد، بلکه مطالعه این دیدگاه باید به صورت روشمند صورت پذیرد. روش­های تحلیل گفتمان و به خصوص دیدگاه لاکلا و موفه، یکی از ابزارهای تحلیل اندیشه سیاسی است که دغدغه ذکر شده را تا حد زیادی پاسخ می­دهد. گفتمان سیاسی رهبرمعظم انقلاب در نسبت با موضوع محیط زیست­ گرایی و با لحاظ روش مذکور، در چند بخش قابل بررسی است:

قابلیت اعتبار موضوع در گفتمان: آیت الله خامنه ای از دو جنبه معنوی و سیاسی به موضوع محیط زیست می­ نگرد و به نظر می­رسد ویژگی مثبت دیدگاه ایشان نیز توجه توأمان به دو جنبه مذکور است.

مؤلفه‌های گفتمانی اثرگذار: چندین دال مفهومی با سمبل ها و نشانه های خاص خود در تثبیت معنای احترام به محیط زیست در گفتمان سیاسی آیت الله خامنه ای اثر دارند. این دال ­ها عبارتند از: منظر دینی و شرعی، جنبه مردمی کردن نهضت، روحیه انقلابی و نگاه عقلانی. با بررسی دیدگاه ایشان به دست می آید که تأکید و تصریح ایشان بر جنبه دینی و شرعی بودن حمایت و احترام به محیط‌زیست، بیشتر از بقیه است و این دال، استحقاق مرکزیت و محوریت را دارا است.

زنجیره هم ارزی گفتمان: در صورت‌بندی گفتمان حاضر، برخی عوامل سبب تثبیت هر چه بهتر معنا و دوام آن در جامعه می­ شوند. این عوامل از دیدگاه رهبرمعظم انقلاب عبارتست از: آگاهی‌بخشی عمومی، ایجاد رویه‌های قانونی و نظارتی، الگوسازی مناسب، تقویت و ایجاد همگرایی در قوه اجرایی، بهره‌گیری از مطالعات علمی، تقویت دیپلماسی محیط زیست.

گفتمان غیر: آنچه در گفتمان رقیب، مد نظر آیت الله‌ خامنه‌ای قرار دارد، دیدگاه تمدن غرب در استفاده بی‌حد و حصر از محیط زیست است که به اعتقاد ایشان، ریشه اصلی این خط شکنی‌های قلدرمآبانه، به کلیت نگاه تمدن غربی به این دنیا بازمی‌گردد که عبارتست از فقدان نگاه الهی در استفاده از محیط زیست.

طبق دیدگاه آیت الله خامنه‌ای در موضوع نهضت حفظ محیط زیست، دال‌ها و نشانه‌های متعددی بر نحوه بهره‌برداری و تعامل انسان با آن وجود دارد که در ادامه به آن اشاره خواهد شد:

الف) منظر دینی و شرعی: بر اساس اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای، ایشان اولا، مظاهر زیست محیطی و به خصوص درخت و گیاه را به عنوان معجزه عظیم الهی برمی‌شمرند و معتقدند طبق آیه شریفه «وَاللّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ»، نطفه انسان كه توليد شده‏ى از مواد گياهى و حيوانى است و این موارد نیز فرآورده‏ى خاكند، با يك يا دو واسطه به خاک و محیط زیست بازمی‌گردد. (Khamenei.ir, 1999/3 / 5)

در کنار این نگاهی شرعی و دینی و تقدس‌بخشی به امر طبیعت و محیط زیست، بخشی از پاسخ‌های ایشان به سؤالات شرعی در حوزه محیط زیست نیز با همین منظر پاسخ داده شده است؛ گویی که ایشان تلاش دارند جنبه دینی و شرعی این موضوع را در ذهن مخاطب، پررنگ جلوه دهند. بخشی از این پاسخ‌ها که مطابق با فتاوای آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای در پایگاه اینترنتی دفتر حفظ و نشر آثار ایشان درج گردیده، به شرح زیر است:

         حتی اگر این مسئله در قانون هم ذکر نشده باشد و کارخانه‌ای هوا را آلوده بکند و مردم به خاطر این مسئله در ناراحتی و مشقت باشند یا در ناراحتی هم نباشند اما به خاطر تنفس این هوای آلوده ضرر قابل توجهی متوجه آنان شود، این کار خلاف شرع است.

         به طور کلی آلوده کردن این هوای صافی که خداوند برای تنفس افراد، گیاهان و حیوانات قرار داده است، کار شایسته‌ای نیست.

         اگر کسی سبب افزایش این آلودگی شود و ضرر متنابهی به مردم برساند، کار حرام مرتکب شده است.

         به طور کلی اگر ضرورتی برای استفاده از وسیله نقلیه شخصی وجود ندارد و آلودگی به حدی است که به سلامت مردم ضرر می­زند، این کار جایز نیست.

         [در مورد استفاده از آبهای زیرزمینی] هر کسی نباید فقط به مدت و محیط زندگی خودش نگاه کند. (Khamenei,Ayatollah,2015:107-111)

         علاوه بر سؤالات شرعی یاد شده، از دیدگاه ایشان، تزکیه روحی و خشوع در مقابل خدا نیز به عنوان عامل حفظ محیط دانسته شده است. (Khamenei,2006/10/13)

ب) نقش مردم: آیت الله خامنه‌ای، تأکید خاصی بر نقش مردم در نهضت حفظ محیط زیست داشته و به مسئولین امر توصیه دارند که برنامه‌ریزی‌های لازم جهت تسریع در مشارکت‌های مردمی را انجام دهند. (Khamenei,Ayatollah,2015:53-55) ایشان معتقدند مؤثرترین و مهمترین بخشی که حفظ جنگل­ ها، مراتع، زمین ­های حاصل خیز و باغات را بر عهده دارند، مردم هستند.(Khamenei.ir,2012/3/5)

ج) روحیه انقلابی: یکی از ملزومات کار جهت حفظ محیط زیست از منظر آیت‌الله خامنه‌ای، داشتن روحیه انقلابی در این زمینه است. ایشان بیان می‌دارند که انجام کاری به این عظمت، جز با شور و شوق و جوشش انقلابی، امکان‌پذیر نیست. (Khamenei,Ayatollahm,2015:58)

د) نگاه عقلانی: بخشی از استدلال‌‌های آیت‌الله خامنه‌ای، اشاره به نگاهی عاقلانه به این موضوع دارد. در واقع، منظور این است که حتی اگر فردی از منظری دینی نیز به این موضوع ننگرد، عقل او به حفظ محیط زیست حکم خواهد کرد. ایشان، استفاده بی‌رویه از منابع محدود زیست‌محیطی را مذمت نموده و معتقد است هرچند کاشتن درخت و افزایش پوشش سبز زمین ضروری است، اما حفظ منابع موجود اولویت بیشتری دارد. (Khamenei.ir, 2010/3/9) همچنین، ایشان خاطر نشان می‌سازد که این آفت، نه تنها دامان بشر امروز را می‌گیرد، بلکه به همه نسل­ های بشری نیز آسیب خواهد رساند. (Khamenei,Ayatollah,2015:12)

 متن کامل این مطلب در  اینجا قابل دریافت است.

پژوهش خبری //