بومی شدن رآکتور اراک با تلاش متخصصان داخلی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری صدا و سیما، علی اکبر صالحی در نشست خبری در مجتمع راکتور تحقیقاتی آب سنگین خنداب اراک با قدردانی از مسئولان سایت خنداب اراک و مسئولان استان مرکزی و فرماندار خنداب افزود: امروز شاهد اتفاق بزرگی هستیم.

وی گفت: راکتور تحقیقاتی آب سنگین خنداب از حدود ۲۰ سال پیش فعالیتش آغاز شد، طرحی که راکتور آن براساس طرحی قدیمی بود و در روسیه انجام گرفته بود و کارشناسان ما و روسیه این طرح را بازنگری و از ۲۰ سال پیش این طرح را آغاز کردند.

آقای صالحی افزود: بنابراین طرح اولیه برای روس‌ها بود، اما کار بعدی به عهده کارشناسان و فعالان صنعتی کشورمان انجام شد که ۲۰ سال است در این خصوص تلاش می‌کنند.

وی گفت: چهار سال از برجام گذشته است و آن طرحی که قبلاً انجام گرفته بود، چون قدیمی بود مطابق شرایط روز نمی‌توانست آزمایش‌های لازم و محصول و تولیدات لازم را به ما بدهد چرا که جمعیت نوترونی راکتور طراحی سابق پایین بود و نمی‌توانستیم خیلی از رادیوایزوتوپ‌های مورد نیاز را از این طریق تولید کنیم و بسیاری از تست‌هایی را که از طریق راکتور می‌خواستیم انجام دهیم، قابل انجام نبود.

رئیس سازمان انرژی اتمی افزود: بر همین اساس براساس گفتگو با طرف‌های ۱+۵ مقرر شد ما طراحی راکتور خنداب اراک را بازنگری کنیم.

آقای صالحی گفت: از منظر آن‌ها این راکتور ۸ کیلوگرم در سال پلوتونیوم تولید می‌کند و می‌تواند ماده‌ای برای ساخت سلاح هسته‌ای باشد و حداقل پلوتونیوم برای ساخت سلاح هسته‌ای حدود ۸ تا ۹ کیلوگرم است و آن‌ها گفتند باید کاری کنیم تا خاطرشان جمع شود که پلوتونیوم را برای مقاصد غیرصلح آمیز به کار نبریم.

وی افزود: چاره در این بود که در بازنگری طراحی، تولید پلوتونیوم را با بالا بردن غنای اورانیوم به حداقل برسانیم.

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: راکتور سابق از اورانیوم طبیعی استفاده می‌کرد و اورانیوم ۲۳۸ به پلوتونیوم ۲۳۹ تبدیل می‌شد، اما وقتی اورانیوم را غنی می‌کنیم این باعث می‌شود میزان پلوتونیوم تولیدی کمتر از یک کیلوگرم شود و ما با این اقدام نظر آن‌ها را تأمین کردیم.

آقای صالحی افزود: البته جمهوری اسلامی ایران براساس فتوای مقام معظم رهبری هیچگاه به دنبال ساخت سلاح هسته‌ای نبوده، نیست و نخواهد بود و ساخت و بکارگیری سلاح‌های کشتار جمعی از جمله سلاح هسته‌ای، حرام است.

وی گفت: آن‌ها از ظن خود چنین خواسته‌ای داشتند و ما در فضای گفتگو، نگرانی آن‌ها را برطرف و خواسته‌های خود را اجرا کردیم.

رئیس سازمان انرژی اتمی افزود: ما در طراحی بازنگری کردیم که جمعیت نوترونی راکتور چند برابر شود و ما با چند برابر شدن جمعیت نوترونی فضای بیشتری برای انجام دادن آزمایش‌های فراوان را فراهم و ظرفیت لازم را برای تولید رادیو ایزوتوپ‌های مورد نیاز صنعت و بخش سلامت فراهم کردیم.

آقای صالحی گفت: یکی از رادیو ایزوتوپ‌ها، «کبالت ۶۰» است که ما از خارج می‌خریدیم و امکان تولید را در داخل نداریم البته در راکتور تهران می‌توانیم تولید کنیم، اما به صرفه نیست.

وی افزود: با راکتور جدید و طراحی جدید آن می‌توانیم «کبالت ۶۰» تولید کنیم که منبع درآمدی خوبی هم برای ما خواهد داشت و با این طراحی جدید به خواسته خود رسیدیم و طراحی راکتور را نوسازی کردیم و نگرانی آن‌ها هم از نظر این که تولید پلوتونیوم کمتر از یک کیلوگرم شود برطرف شد.

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: با طراحی جدید راکتور تحقیقاتی آب سنگین خنداب، از این پس «کبالت ۶۰» را تولید خواهیم کرد که منبع درآمدی خوبی برای ماست.

 بخش ثانویه راکتور کامل شده است 

صالحی افزود: آن چیزی که آن‌ها می‌گفتند از نظر علمی خیلی درست نبود، اما ما نمی‌خواستیم در مذاکرات وارد این قضایا شویم. پلوتونیومی که در رآکتور طراحی قدیم اگر راه اندازی و تولید می‌شد، پلوتونیومی نبود که برای مقاصد سلاح هسته‌ای استفاده شود.

وی گفت: چون پلوتونیومی بود که هم ۲۳۹ بود که پلوتونیوم اصلی است، اما ۲۴۰ و ۲۴۲ نیز به آن آغشته بود و جدا کردن این پلوتونیوم‌های آغشته که عملا سم هستند، کار آسانی نیست.

آقای صالحی افزود: آن‌ها واقعا از منظر خودشان این مسایل را مطرح می‌کردند درحالی که از منظر مباحث علمی سوختی که بیش از یک سال بماند پلوتونیوم آن سوخت، سوختی مناسب برای ساخت سلاح هسته‌ای نیست و اگر هم بخواهد این کار شود خیلی کار دارد و مشکلات خاصی را به همراه دارد.

وی در ادامه به وضع برجام اشاره کرد و گفت: بعد از برجام قرار شد ما مدرن سازی رآکتور اراک را انجام دهیم برای این بازطراحی و نوسازی یا مودم سازی رآکتور اراک ما بایستی طراحی قلب رآکتور را بازنگری می‌کردیم، این بار گفتیم ما (سازمان انرژی اتمی) این کار و طراحی‌ها را انجام می‌دهیم، اما با مشاورت و تایید طراحی‌های ما توسط یک گروه، کاری به نام گروه کاری رآکتور تحقیقاتی آب سنگین خنداب.

رئیس سازمان انرژی اتمی افزود: این گروه چه کسانی بودند، پیش از این چین، ایران و آمریکا بود که دو سه سالی این کار انجام شد، طراحی‌های مفهومی، طراحی پایه و طراحی تفصیلی صورت گرفت تا این که آمریکا از آن بیرون رفت و انگلیس جایگزین آن شد و اکنون آن گروه کاری با حضور ایران، چین و انگلیس است.

آقای صالحی گفت: ما در آینده اگر بخواهیم مثلا برای یک کشور دیگر رآکتور مشابهی بسازیم آن موقع این اطمینان خاطر برای خریداران فرضی آینده وجود دارد که رآکتوری که ما می‌سازیم کاملا ایمن و مطابق با استاندارد‌های لازم است و تمام این تاییدیه‌ها را دارد، این دستاوردی است که در نوع خودش بسیار با ارزش است.

رئیس سازمان انرژی اتمی افزود: ما کار را شروع کردیم با این طراحی جدید، یک سری تجهیزات عوض می‌شود ما برای این که «شارنوترون» را بالا ببریم غنای اورانیوم و حجم را کم کردیم، که شار را بتوانیم بالا ببریم که مسلما خیلی چیز‌ها عوض می‌شود یکی از چیز‌هایی که عوض می‌شود «کالاندریا» است.

وی گفت: کالاندریا، آخرین یا داخل‌ترین مخزنی است در داخل و چاله رآکتور که گنجانده می‌شود و سوخت در آنجا قرار می‌گیرد، چون که اندازه آن عوض می‌شود و پیش از این حجمش بزرگتر بود و اکنون حجمش کوچکتر می‌شود بنابراین «کالاندریا» عوض می‌شود.

صالحی ادامه داد: بنابراین ما کالاندریا قدیم را بیرون آوردیم و کالاندریا جدید جایگزین می‌کنیم. آن کالاندریا قدیم را که درآوردیم حدودا ۱۰۰ لوله به قطر ۱۰-۱۲ سانت در داخل این کالاندریا قرار می‌گیرد.

وی افزود: اکنون این کالاندریا کوچکتر می‌شود بنابراین ما باید کالاندریا جدید را طراحی کنیم، که طراحی شده است و اقدامات لازم با چینی‌ها در این خصوص انجام شده است و دوستان قرارداد‌های موردنظر را می‌بندند که آخرین جلسه آن نیز دو هفته پیش بود و توافق‌های لازم در آن خصوص انجام گرفت.

رئیس سازمان انرژی اتمی با بیان این که ما امروز شاهد چه چیزی بودیم، گفت: رآکتور خنداب از دو قسمت عمده تشکیل می‌شود یکی جزیره هسته‌ای که خود قلب رآکتور است و دیگری خود گنبد است و ثانویه که هر چیزی بیرون باشد می‌توان گفت ثانویه است. در قلب رآکتور که قسمت اولیه است یک سری مسایل و سیستم‌های مورد نظر دارد که ما باید این سیستم‌ها را مطابق با طراحی جدید بازنگری کنیم.

وی افزود: حدود ۵۱ تا ۵۲ سیستم مختلف بایستی تکمیل تا رآکتور راه اندازی شود که این سیستم‌های مختلف از بیرون رآکتور از جمله سیستم‌های پشتیبان و جانبی شروع می‌شود و تا داخل رآکتور می‌آید که جزیره هسته‌ای باشد. از این ۵۲ سیستم بعد از برجام که البته باید گفت به این صورت ۵۲ سیستم کامل نبود، یعنی این تصوری که متاسفانه در افکار عمومی جا انداختند که این رآکتور‌های خنداب کار می‌کرده و بعد از برجام متوقف کرده اند و اکنون دوباره بازسازی می‌کنند، چنین چیزی نبوده است.

صالحی افزود: رآکتور خنداب اراک در حال طراحی و ساخته شدن بود که روزی راه اندازی شود، ولی راه نیفتاده بود، اما برخی از دوستان طوری صحبت می‌کنند که خارج از انصاف و راستگویی است.

وی گفت: اکنون حقیقت مسئله را دیدیم از این ۵۲ سیستمی که بایستی طراحی شود تا رآکتور تکمیل شود تا به امروز، ۲۰ سیستم آن کامل شده است که عمده این‌ها ثانویه رآکتور بوده است.

رئیس سازمان انرژی اتمی افزود: ثانویه رآکتور نیز آن زیرگنبد رآکتور است وقتی رآکتور شروع به کار می‌کند داخل رآکتور آب هست که آن آب حدود ۷۰ درجه گرم می‌شود این آب بایستی بچرخد و بعد از آن سرد شود، گرمای این آبی که در قلب رآکتور است آب سنگین است، این آب داخل رآکتور می‌چرخد و با بیرون تماس ندارد و حجم آبی که در داخل رآکتور قرار می‌گیرد حجم اولیه اش ۶۰ تن است.

وی ادامه داد: رآکتور اگر در آینده راه اندازی شود باید ۶۰ تن آب در داخل آن چاله، آب سنگین بگذاریم و این آب سنگین دیگر همیشه و در طول عمر در داخل آن رآکتور هست. فقط ممکن است سالی ۴۰۰ کیلو هدررفت داشته باشد که این مقدار اضافه می‌شود. در غیر این صورت آن آب در تمام عمر داخل رآکتور می‌ماند.

صالحی گفت: اکنون بخش ثانویه رآکتور کامل شده و فقط بخش اولیه رآکتور مانده است.

 ۷ هزار میلیارد تومان درآمد سالانه صدور برق از نیروگاه بوشهر  
معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی، میزان درآمد سالانه ناشی از صدور برق هسته‌ای از نیروگاه اتمی بوشهر را ۷۰۰ میلیون دلار معادل ۷ هزار میلیارد تومان اعلام کرد.

آقای  صالحی با تبیین روند تکمیل این راکتور افزود: اکنون از اتاق کنترل راکتور دیدن کردیم و زیرساخت‌ها و سیم کشی‌های آن را دیدیم امیدوارم اتاق کنترل اصلی راکتور تا پنج شش ماه آینده سامان یابد و آن را به مرحله ثابت برسانیم.

وی با اشاره به لزوم تکمیل ۵۲ سیستم برای راه اندازی راکتور خنداب اراک گفت: از این تعداد ۲۰ سیستم تکمیل، ۱۴ سیستم طراحی و بقیه سفارش داده شده و درحال ساخت است که امیدوارم در ماه‌های آینده طراحی ۱۴ سیستم تکمیل و به ۲۰ سیستم دیگر اضافه شود.

آقای صالحی افزود: از مجموع سیستم‌های لازم برای تکمیل راکتور اراک ۱۳ تا ۱۴ سیستم مانده که در حال طراحی است و هنوز به مرحله عقد قرارداد و واگذاری پیمانکار نرسیده است.

وی ابراز امیدواری کرد: ۵۲ سیستم لازم برای تکمیل راکتور اراک تا یک سال و چند ماه دیگر کامل شود و با آغاز تست سرد به بهره برداری برسد.

رئیس سازمان انرژی اتمی با اشاره به ویژگی‌های این راکتور افزود: آب در گردش در مدار ثانویه این راکتور هزار و ۸۰۰ متر مکعب در ساعت است که حجم بالایی تلقی می‌شود.

آقای صالحی همچنین با اشاره به تفاوت راکتور تحقیقاتی خنداب اراک با راکتور تحقیقاتی تهران گفت: راکتور تهران بسیار ساده، اما راکتور تحقیقاتی خنداب بسیار پیچیده و شبیه یک راکتور قدرت است به نحوی که اگر نیروگاه بوشهر را ببینید همه تجهیزات آن را دارد، اما صرفاً اندازه اش کوچکتر است.

وی توانمندی دانشمندان ایرانی در ساخت راکتور تحقیقاتی خنداب را افتخارآفرین دانست و افزود: به عنوان کسی از سال ۱۹۷۲ دکتری دریافت کرده ام که حدود ۵۰ سال می‌شود وقتی می‌بینم که فرزندان این مرز و بوم توانسته اند راکتوری به این درجه از پیچیدگی بسازند افتخار می‌کنم.

آقای صالحی حجم عظیم زیرساخت‌ها و کابل‌هایی که از کانال‌های مختلف زیرزمینی در راکتور تحقیقاتی خنداب ایجاد شده است گیج کننده و بسیار پیچیده دانست و گفت: یکی از دانشمندان انگلیسی عضو کارگروه این راکتور یک ماه پیش با تبریک گفتن بابت این دستاورد می‌گفت «واقعاً تصور نمی‌کردم شما در چنین حدی از پیشرفت مهندسی باشید و بتوانید کاری به این دقت و زیبایی انجام دهید».

معاون رئیس جمهور افزود: من زمانی که در وین مسئولیت داشتم و گاهی به تأسیسات هسته‌ای در خنداب می‌آمدم یعنی زمانی که فقط در اینجا تولید آب سنگین داشتیم و هنوز مقدمات ساخت راکتور این تأسیسات در حال انجام بود، خارجی‌ها را می‌دیدم که از دیدن این پیشرفت‌ها حیرت زده می‌شدند.

وی سایت خنداب اراک را به علت مجهز بودن به تأسیسات تولید آب سنگین و در بر گیری راکتور خنداب افتخار آفرین دانست و گفت: فقط کسی می‌تواند اهمیت این دستاورد را متوجه شود که فناوری مشابه در کشور‌های دیگر را دیده و از جزئیات فنی آگاه باشد در این صورت می‌تواند بفهمد که چه گام‌های بزرگی در این فناوری برداشته ایم.

آقای صالحی افزود: متأسفانه به علت برخی مسائل در کشورمان، نتوانسته ایم عظمت دستاورد‌های هسته‌ای را در ذهن و دل مردم جای دهیم.

وی همچنین با ابراز تأسف از اظهار نظر نابحق برخی افراد بی اطلاع درباره صنعت هسته‌ای کشورمان مبنی بر هزینه بر دانستن این صنعت گفت: به عنوان نمونه در یکی از همین اظهار نظر‌ها یکی از استادان دانشگاه ادعا کرده بود که سالانه چند ده میلیارد دلار در این عرصه هزینه شده است در حالی که از سال ۶۸ یعنی سال از سرگیری فعالیت‌های سازمان انرژی اتمی تاکنون فقط حدود ۶ و نیم تا ۷ میلیارد دلار در این عرصه بودجه صرف کرده ایم.

رئیس سازمان انرژی اتمی افزود: اگر این رقم را در بیش از ۳۰ سال گذشته تقسیم کنیم، سالانه ۲۰۰ میلیون دلار بودجه به این بخش اختصاص داده ایم و حال آن که از مجموع این حدود ۷ میلیارد دلار، فقط برای تکمیل نیروگاه بوشهر یک و نیم میلیارد دلار بوده است بودجه صرف کردیم.

آقای صالحی با طرح این پرسش که آیا اختصاص رقم بودجه سالانه ۲۰۰ میلیون دلاری برای صنعت هسته‌ای در کشوری مانند جمهوری اسلامی ایران بودجه زیادی تلقی می‌شود؟ گفت: این در حالی است که صنعت هسته ای، صنعتی افتخار و اقتدار آفرین است.

وی افزود: چرا غربی‌ها در این عرصه ما را به چالش می‌کشند؟ ما که در پی سلاح هسته‌ای نیستیم، اما آنان می‌دانند که این صنعت اقتدار آفرین است ضمن این که پیشرفت‌ها در این عرصه، برق مورد نیاز کشور را در آینده تضمین می‌کند.

آقای صالحی گفت: این در حالیست که غیر از دو نیروگاه اتمی در حال ساخت در بوشهر صرفاً از محل صدور برق تولیدی در نیروگاه کنونی بوشهر که ۷ میلیارد کیلو وات ساعت در ساعت است ارزش افزوده ۷۰۰ میلیون دلاری معادل ۷ هزار میلیارد تومان حاصل می‌شود.

وی افزود: این رقم، ۳ برابر بودجه‌ای است که سازمان انرژی اتمی دریافت می‌کند و اگر این سازمان هیچ بودجه‌ای از دولت دریافت نکند همه نیازهایش را از محل درآمدهایش می‌تواند تأمین کند کدام صنعت چنین شرایطی دارد؟

معاون رئیس جمهور گفت: ما اکنون در اکتشاف و استخراج از معادن به سمتی در حرکت هستیم که درآمد‌ها و ارزش افزوده فراوان خواهیم داشت و از امسال در این حوزه به درآمدزایی می‌رسیم.

آقای صالحی افزود: اگر در تولید برق و اکتشاف و استخراج از معادن ثروت و ارزش افزوده فراوان تولید کنیم نه فقط نیاز به بودجه نداریم که می‌توانیم مالیات بپردازیم. متخصصان فراوانی به کار بگیریم و در مرز‌های دانش پیش رویم، حیف نیست که عده‌ای می‌گویند این صنعت به چه درد می‌خورد؟.

وی گفت: البته مخالفت امریکا با پیشرفت هسته‌ای ما بهانه است و اگر این پیشرفت‌ها هم نبود چیز دیگری را بهانه می‌کردند چنان که اکنون مسائل موشکی را بهانه قرار داده اند یعنی این طور نیست که فقط با پیشرفت‌های ما در این صنعت مشکل داشته باشند بلکه آنان با اصل نظام جمهوری اسلامی مشکل دارند پس باید قدر این صنعت را بدانیم.

رئیس سازمان انرژی اتمی افزود: ما ۱۵ هزار نیروی متخصص در صنعت هسته‌ای داریم که کار‌های فوق العاده انجام می‌دهند و در عرصه‌هایی مانند کوانتوم هسته‌ای وارد شده ایم که دستاوردهایش را در آینده اعلام خواهیم کرد.

آقای صالحی با قدردانی از خدمات مهندسان سازمان انرژی هسته‌ای گفت: من ۵۰ سال پیش که دانشجوی این رشته بودم حتی یک هزارم پیشرفت‌های کنونی را تصور نمی‌کردم و در دوره‌ای که با آرژانتین رفته بودم با دیدن امکانات آنان غبطه می‌خوردم، اما اکنون پیشرفت‌های ما از کشور‌های در حال توسعه در این فناوری بسیار جلوتر است.

وی افزود: آرژانتین، هند، پاکستان و برخی کشور‌های دیگر نیز در این حوزه فعالیت دارند، اما فعالیت‌های کشور ما در حوزه وسیعی از این فناوری به نحوی است که در عرصه‌هایی مانند تولید آب سنگین، غنی سازی، طراحی راکتورها، اکتشاف و استخراج از معادن و کاربرد فناوری هسته‌ای در صنعت، پزشکی و کشاورزی بسیار گسترده و فوق العاده است، اما آن کشور‌ها در ابعاد محدودی از این صنعت فعالیت دارند.

 فقط در چارچوب پروتکل الحاقی و برجام با آژانس همکاری می‌کنیم 

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: همکاری این سازمان با آژانس بین المللی انرژی اتمی تنها در چارچوب پروتکل الحاقی و برجام است.

آقای صالحی افزود: ما در چارچوب پارلمان، پروتکل الحاقی و برجام، با آژانس بین المللی انرژی اتمی همکاری خواهیم کرد کما اینکه تا به امروز در این چارچوب همکاری کرده ایم، ولی در خارج از این چارچوب، دیگر ما تعهدی نداریم.

وی گفت:​ متاسفانه مدیرکل سابق آژانس بین المللی انرژی اتمی به رحمت خدا رفته و مدیرکل جدیدی به نام آقای رافائل گروسی منصوب شده است. با وی از قبل آشنایی داشتیم، ملاقات‌های متعددی هم با او برگزار کردیم.

آقای صالحی افزود: وی اشراف خوبی به مسائل آژانس دارد و آن طور که در صحبت هایش گفته و اعلام کرده است، جانب انصاف را خواهد گرفت و تحت ملاحظات کشور‌های صاحب نفوذ نخواهد رفت و به طور واضح اعلام کرده است. چون می‌داند اگر قرار باشد به گونه‌ای دیگری عمل شود چه عکس العملی از خود نشان می‌دهیم.

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: ما به آنچه متعهد و ملتزم شده ایم، عمل خواهیم کرد. در برجام هم ثابت کرده ایم که به تعهداتمان پایبندیم.

وی افزود: تاکنون ۱۵ یا ۱۶ بار گزارش‌های آژانس صادر شده است که نشان از آن دارد که ایران تمام تعهدات خود را انجام داده است، پس من در اینجا اعلام می‌کنم همکاری ما با آژانس بین المللی انرژی اتمی کمافی السابق ادامه خواهد داشت و ما در این قالب، قالب توافقنامه پارلمانی، پروتکل الحاقی و آنچه که در برجام در خصوص مسائل بازرسی پذیرفته ایم، رفتار می‌کنیم.

آقای صالحی گفت: عده‌ای امده اند که گزارش‌هایی را در اختیار آژانس قرار دادند و آژانس بر مبنای آن گزارش‌ها، سوالاتی را مطرح کرد و ما به آن پاسخ دادیم، آخرین پاسخ ما حدود دو سه هفته پیش بود. باز هم تاکید می‌کنم همکاری و پاسخ هایمان در چارچوب تمام مقررات و تعهداتی است که ما پذیرفتیم و خارج از آن نباید از ما انتظار داشت.

 امیدواریم سال ۱۴۰۰، تست‌های سرد را شروع کنیم 

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: امیدواریم در سال ۱۴۰۰ با پیشرفتی که هم اکنون داریم تست‌های سرد را شروع کنیم.

آقای صالحی افزود: در سال‌های اخیر شاهد رشد و پیشرفت چشمگیری بودیم و این رشد این نوید را می‌دهد که حتی زودتر از سال ۱۴۰۰ می‌توانیم تست‌های سرد را شروع کنیم.

وی با بیان اینکه دوستان معجزه کرده اند گفت: مانند S۸ سانتریفوژ‌های نسل جدید که باور نمی‌کردیم در فاصله زمانی اندک اینگونه به هدف برسیم و به جرات می‌توان گفت در این بخش شاهد معجزه بودیم و قطعاً در ۱۴۰۰ به لطف الهی، تست سرد را شروع می‌کنیم که البته امیدواریم زودتر این امر انجام شود.

رئیس سازمان انرژی اتمی در پاسخ به سوال خبرنگار درباره اینکه این راه اندازی ثانویه چه پیامی خواهد داشت، افزود: آن‌هایی که اهل فن هستند می‌دانند ایران چه قدم‌های بلندی برداشته، چون در غیر این صورت پمپ، کابل و ... وجود دارد، ولی جمع کردن آن‌ها و ماموریت‌هایی که برای آن‌ها قائل شده تا کنترل شوند، کار بزرگی بوده و حتی طرف مقابل می‌داند برای راکتور اراک اگر آن‌ها هم نباشند و کمک نکنند، با دست خودمان و توانمندی‌های خودمان قطعاً این طرح را به سرانجام می‌رسانیم.

وی ادامه داد: البته طرف مقابل تاکنون همکاری‌های خوبی را به معرض نمایش گذاشته و قول‌های بسیاری مساعدی را داده است و تقاضا دادند که فهرست را ارائه دهیم و ما نیز چه آن‌ها باشند و چه نباشند وظایف خودمان را انجام می‌دهیم چرا که همیشه در این کار‌ها امیدمان به همکاری دیگران نبوده است و قطعاً تسلیم نخواهیم شد و خودمان کارمان را به بهترین نحو ممکن انجام خواهیم داد.

مذاکره مجدد درباره برجام معنا ندارد 

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: مذاکره مجدد درباره برجام معنا ندارد.

آقای صالحی افزود: امروز درپوش راکتور را دیدید که از سه قسمت تشکیل شده است که جمعا حدود ۱۰۰ تن می‌شود یکی از ان‌ها ۵۰ تن، یکی دیگر ۳۰ تن و دیگری حدود ۱۵ تن است. رئاکتور این درپوش‌ها را ما چند بار برمی داریم و دوباره نصب می‌کنیم که خود یک تمرین است.

وی گفت: ما باید همه این کار‌ها را اینجا مانور دهیم و تمرین کنیم تا متخصصان‌مان آشنا شوند و اشکالات آن را برطرف کنند آن قسمت وسط درپوش راکتور احتمال دارد عوض و کوچک‌تر شود در این زمینه متخصصان ما در حال کار کردن هستند، اما همه آن‌ها به صورت آزمایشی است.

رئیس سازمان انرژی اتمی افزود: در آن قسمت وسط درپوش ممکن است تغییراتی ایجاد شود.

آقای صالحی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: فرانسوی‌ها وارد قضیه شده بودند که مثلا پا در میانی کنند و یک پیشنهادی را بدهند که دو طرف بپذیرند که بر این مبنا جلو بروند.

وی افزود: طرف آمریکایی می‌گوید ما می‌خواهیم که ایران به سمت سلاح اتمی نرود و هیچ شرط دیگری نداریم این چیزی است که ترامپ رئیس جمهور آمریکا دو سه بار اعلام کرده است که البته قبل از آن آقای پمپئو ۱۲ شرط گذاشته بود، اما بعد از مدتی رئیس جمهور آمریکا اعلام کرد که تنها شرطش این است که ایران به سمت سلاح اتمی نرود.

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: از طرفی ما می‌گوییم بر اساس برجام شما تکلیفتان این است که تحریم‌ها را بردارید اگر این دو شرط احراز شود همانطور که رئیس جمهور کشورمان اعلام کرد در ۱+۵ می‌شود مسائل دیگری را هم مطرح کرد.

آقای صالحی افزود: بنابراین بر اساس طرح پیشنهادی فرانسه همزمان ترامپ تحریم‌ها را بر می‌دارد جمهوری اسلامی ایران هم به یک شیوه‌ای که مورد پذیرش آن‌ها باشد اعلام کند که ما به سمت سلاح هسته‌ای نمی‌رویم.

وی با اشاره به فتوای مقام معظم رهبری درباره سلاح هسته‌ای گفت: درباره شیوه‌های مد نظر آن‌ها بحث جزئی نشده است، ولی شاید مدنظر آن‌ها این است که مثلا رئیس جمهور ما فتوای مقام معظم رهبری را امضا کند و کشور‌های ۱+۵ هم زیر آن را امضا کنند که ایران بر اساس این فتوا به سراغ سلاح هسته‌ای نمی‌رود.

رئیس سازمان انرژی اتمی افزود: در بالاترین سطح مسئولان نظام این موضوع اعلام شده است، آن‌ها دیگر چه می‌خواهند چگونه باید ثابت کرد.

آقای صالحی گفت: اما شرط اجرای پیشنهاد فرانسه این است که این کار همزمان صورت گیرد و همزمان آن‌ها هم تحریم‌ها را بردارند.

وی با ابراز بی اطلاعی از گفتگو‌های مسئولان در ژاپن افزود: ژاپنی‌ها علاقه‌مند به پا در میانی در این زمینه هستند.

رئیس سازمان انرژی اتمی با اشاره به اینکه جمهوری اسلامی ایران در نهایت چند مورد را در این زمینه مشخص کرده است، گفت: اول اینکه مذاکره مجدد درباره برجام معنا ندارد، دوم تا تحریم‌ها برداشته نشود ایران هیچ اقدامی را انجام نخواهد داد.

آقای صالحی افزود: آن‌ها باید تحریم‌ها را بردارند و ایران هم می‌تواند با یک شیوه مجدد، فتوای مقام معظم رهبری را بیان کند که نظر آن‌ها را هم تامین کند.

وی با اشاره به سخنان وزیر امور خارجه گفت: ما شاید بتوانیم در تصویب پروتکل الحاقی تسریع کنیم.

رئیس سازمان انرژی اتمی افزود: این مجموعه گفتگو‌هایی است که شده است، ولی فعلا هیچ نتیجه‌ای که بشود روی آن حساب کرد، حاصل نشده است.

 تصمیم‌گیری درباره برداشتن گام پنجم در زمان مناسب اعلام می‌شود 

رئیس سازمان انرژی اتمی با بیان اینکه صحبت درباره «گام پنجم»، زودهنگام است، گفت: رئیس جمهور در زمان مناسب بعد از مشورت‌های لازم تصمیم مقتضی را می‌گیرد و به ما ابلاغ می‌شود.

آقای صالحی با تاکید بر این که صحبت درباره برداشتن گام پنجم زودهنگام است، افزود: مسئولیت آن به عهده رئیس جمهور است و آقای روحانی درباره گام پنجم آن گونه که به شکل جدی باشد تاکنون تصمیمی را اتخاذ نکرده است به طور مثال در این راستا ما می‌توانیم در بخش گام پنجم بخشی از تجهیزات را تولیدات بیشتری داشته باشیم و فرآیند آن‌ها را سریعتر کنیم.

وی با اشاره به این که در بحث فنی مباحث در برجام به گونه‌ای صورت گرفت که فعالیت هسته‌ای مان صدمه‌ای نبیند، گفت: هیچ فعالیت هسته‌ای ما روی زمین نمانده است و از هیچ حقی بر تعبیری فروگذار نکردیم هرچند محدودیت‌هایی پذیرفتیم.

رئیس سازمان انرژی اتمی ادامه داد: محدودیت‌هایی که از سوی ما پذیرفته شد، مواردی است که اگر امروز به آن نیز عمل نکنیم اتفاقی در صنعت هسته‌ای رخ نمی‌دهد.

آقای صالحی با طرح سوالی در بخش محدودیت تولید فلز اورانیوم افزود: مقرر شد فلز اورانیوم را برای مدتی تولید نکنیم، اما این محدودیت لطمه‌ای به صنعت هسته‌ای ما نزد و به آژانس هم اعلام شد برای مدت محدودی فلز اورانیوم تولید نمی‌کنیم.

وی با اشاره به تولید اورانیوم در کشور گفت: حداکثر تولید ما بعد از برجام ۱۰ تن و به شکل متوسط ۵ تا ۶ تن بود و الان بعد از گذشت دو سال به ۳۰ تن تولید اورانیوم رسیده ایم و در دوسال آینده نیز به ۵۰ تن و در یک افق ۵ تا ۶ سال به بالا ۱۰۰ تن اورانیوم تولید خواهیم کرد.

رئیس سازمان انرژی اتمی افزود: در طول ۱۰ سال نیز تولید اورانیوم هم به ۳۰۰ تن خواهد رسید.

وی گفت: بعد از ۱۵ سال یعنی از اول برجام که ۴ سال آن گذشته و ۱۱ سال باقی مانده است، به ۲۰۰ هزار سو خواهیم رسید و تولید اورانیوم نیز به ۳۰۰ تن در این مدت می‌رسد.

آقای صالحی افزود: این‌ها مواردی است که یعنی اگر محدودیت‌ها را هم نمی‌پذیرفتیم به این میزان (تولید ۳۰۰ تن اورانیوم) در ۱۰ سال آینده دست پیدا می‌کردیم.

وی ادامه داد: قبل از برجام ۲۰ هزار سو سانتریفیوژ داشتیم که ۱۰ هزار سوی آن بدون فعالیت و خوابیده بود و ما در زمان خودش سانتریفیوژ‌های جدید تولید می‌کنیم.

آقای صالحی بار دیگر تاکید کرد:​ محدودیت‌هایی که در برجام در زمینه هسته‌ای پذیرفتیم، به ذات و ماهیت صنعت هسته‌ای ما لطمه‌ای نزد تنها آهنگ صنعت هسته‌ای ما با واقعیت‌های هسته‌ای و تحقیقاتی همراه شد.

وی با بیان این که الان دو نیروگاه در دست ساخت داریم، افزود: هم اکنون بیش از ۸۰۰ کیلو اورانیوم غنی شده داریم که الان قریب به روزی ۶ هزار و ۵۰۰ گرم الی ۷ هزار گرم در حال غنی کردن اورانیوم هستیم یعنی به اندازه قبل از برجام داریم اورانیوم تولید می‌کنیم و به عبارتی ماهی ۲۰۰ کیلو به آن اضافه می‌شود و در ماه ۲ تن به آن اضافه می‌شود.

وی گفت: با برداشتن این گام‌ها مختصر محدودیتی که پذیرفتیم چگونه بوده است.

استقلال سیاسی اتحادیه اروپا از یک ایالت آمریکا کمتر است 

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: مجموعه بیش از ۲۰ کشور اتحادیه اروپا نشان دادند که واقعاً از یک ایالت آمریکا، استقلال سیاسی کمتری دارند.

آقای صالحی افزود: ایالت کالیفرنیا در مقابل دولت فدرال آمریکا، استقلال سیاسی بیشتری از کل اتحادیه اروپا در مقابل دولت فدرال آمریکا دارد و این یک پدیده‌ای بود که هم برای سیاستمداران و هم برای اروپا جالب بود که اروپا چقدر در مقابل آمریکا عاجز است و این واقعا چیز عجیبی بود و این یک پدیده است.

وی ادامه داد: این که اروپایی‌ها به دنبال مکانیسم ماشه بروند برخلاف نیت و خواسته اروپاست. اروپا اگر به دنبال مکانیسم ماشه برود یعنی در عمل می‌خواهد برجام را نابود کند و دیگر چیزی از برجام باقی نمی‌ماند.

آقای صالحی گفت: به نظر من گفتمان جدید اتحادیه اروپا یک تناقض در گفتمان مسئولان اروپایی است از یک طرف تاکید دارند که می‌خواهند برجام را برای حفظ امنیت اروپا حفظ کنند و نگه دارند و از طرف دیگر تهدید می‌کنند که به دنبال مکانیزم ماشه می‌روند که از نظر افکار عمومی و وجدان جهان، همه متوجه شدند که ایران یک بازیگر منصف، عدالت جو و متعهد به تعهدات خود است و این را نشان داده است و همه دنیا آن را فهمیده‌اند.

وی افزود: اروپا با گفتمان جدیدی که شروع کرده و امیدواریم اصلاح شود دارد نشان می‌دهد که خود را واقعاً هم ردیف آمریکایی‌ها قرار می‌دهد که بدعهدی می‌کنند، به هیچ تعهدی پایبند نیستند و هر دفعه یک سازی می‌نوازند و به نظر من با این اقدامات، شخصیت سیاسی اروپا در افکار جهانی دنیا به هم خورده است بنابراین بیش از این نگذارند این شخصیت به هم بخورد.

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: تصورم این است صحبتی که برخی در اروپا کرده اند به نظر من صحبت نپخته بوده و صحبت خطرناکی است امیدواریم همه تلاش کنند که برجام به حالت اولیه خود برگردد و پابرجا بماند و همانطور که آقای رئیس جمهور گفت همه گام‌هایی را که برداشتیم بخش عمده‌ای از آن برگشت پذیر است یعنی اگر همین امروز هم اروپایی‌ها بتوانند به تعهدات خود عمل کنند و خلاء آمریکا را جبران کنند ایران می‌تواند بخش قابل توجهی از اقداماتی را که در این پنج شش ماه اخیر انجام داده به عقب برگرداند.

وی افزود: آن مقداری که بنده متوجه شدم واقعا اروپا می‌خواهد که برجام پابرجا بماند البته برجام نه به علت مسائل اقتصادی که به علت مسائل امنیتی، برای اروپا مهم است و این را بار‌ها گفته اند و با توجه به مختصر آشنایی که با مسائل بین‌المللی دارم عقیده دارم اروپایی‌ها واقعا می‌خواهند برجام پابرجا بماند، اما اینکه این خواست اروپا چقدر با توانش تناسب دارد بحث جداگانه‌ای است یعنی اروپا می‌خواهد برجام بماند، اما اینکه آیا توان اینکه برجام را حفظ کند دارد یا ندارد بحث جداگانه است البته توان اروپا به ایستادگی در مقابل امریکا برمی گردد.

ایران مقتدر از چالش پیش رو سربلند بیرون می‌آید 

رئیس سازمان انرژی اتمی تاکید کرد: ایران مقتدر قطعا از چالش پیش رو سربلند بیرون خواهد آمد.

آقای صالحی در پاسخ به سوالی درباره پیش بینی‌اش از آینده چالش هسته‌ای ایران افزود: احساس درونی من می‌گوید ایران با قدرت، سربلندی و با عزت از این معرکه بیرون می‌آید.

وی با بیان اینکه از نظر واقعیت‌های رخ داده در عالم سیاست، مسئله بسیار پیچیده است و بازی به جا‌های خطرناکی رسیده است، گفت: با این حال در عالم واقع اغلب ناظران بین المللی عقیده دارند که ایران تا به امروز در این بازی شطرنج دست برتر را داشته است.

آقای صالحی با بیان اینکه تحریم‌ها، مشکلات اقتصادی و معیشتی برای مردم ما ایجادکرده است، افزود: اما ایران مقتدر تا به امروز با درایت و تدبیر عمل کرده است و با همین درایت و تدبیر نیز از چالش پیش رو عبور خواهد کرد وقطعا و منطقا پیروز این میدان ما هستیم.

وی گفت: از نظر تحولات رخ داده اگر ایران با صبوری و تحمل بیشتر به مسیری که تا به امروز طی کرده ادامه دهد، قطعا ازاین میدان سربلند بیرون خواهد آمد.

رئیس سازمان انرژی اتمی با تاکید براینکه ایران جایگاه و اقتدار کنونی خود را ارزان به دست نیاورده است، افزود: ایران امروز در اوج اقتدار است و این اقتدار درحالی بدست آمده که با فشارها، قید‌ها و محدودیت‌های بسیاری مواجه بوده است.

وی بابیان اینکه اگر هر کشور دیگری جای ایران بود، حتما با این فشار‌ها سقوط می‌کرد، گفت: رمز موفقیت ایران، همدلی نظام، حکومت، دولت و مردم باهم است، زیرا در ایران همه ارکان حکومت برآمده از خواست مردم است.

آقای صالحی افزود: به خاطر همین پشتوانه مردمی و به لطف الهی یقینا از این چالش بزرگ سربلند بیرون خواهیم آمد.

محدودیتی برای سطح غنی سازی نداریم 

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: ما محدودیتی برای سطح غنی سازی نداریم و رتبه غنی سازی را از ۳/۶۷ به متوسط ۴/۲ تبدیل کردیم بنابراین محدودیتی برای ما وجود ندارد و میزان آن بستگی به تصمیم مسئولان کشور دارد.

آقای صالحی افزود: اگر رئیس جمهور تصمیم بگیرد که تا مرز ۲۰ درصد تولید کنیم، ما از سه یا چهار روز بعد شروع می‌کنیم و هیچ مشکل فنی نداریم. اینکه چنین تصمیمی گرفته شود، حالا نمی‌توانم بگویم و بستگی به نظر رئیس جمهور یا هیات رسیدگی به برجام دارد. آن‌ها رصد می‌کنند و تصمیمات مقتضی را به اقتضا شرایط بین المللی می‌گیرند.

وی درباره اثرگذاری گام‌های هسته‌ای ایران گفت: این گام‌هایی را که برداشتیم، خیلی اثر گذاشت. گزارش‌هایی که آمریکایی‌ها نوشتند، این موضوع را نشان می‌دهد. خانم شرمن برای مثال به ترامپ گفته است «این چه کاری بود که انجام دادی؟ اگر ایرانی‌ها هفت هشت سال طول می‌کشید که به داده‌هایی برسند، حالا زودتر به آن دست یافته اند».

رئیس سازمان انرژی اتمی درباره واکنش اروپایی‌ها تاکید کرد: اینکه از اقدامات ما دردشان آمده است، واقعیت دارد. اینکه چرا قدمی برنداشته اند؟ بحث دیگری است. معلوم نیست در فکر آن‌ها چه می‌گذرد و ما در میانشان نیستیم.

وی افزود: این گام‌ها را برای ایجاد توازن در برجام برداشتیم، چون به تعهدات خود عمل نکردند. حالا اگر می‌خواهند برجام به جای اول خود برگردد، باید به تعهدات خود عمل کنند.

برخی گام‌های ایران برگشت ناپذیر هستند 

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: برخی از گام‌های ایران همچون راه اندازی IR۶ سی عددی عملا برگشت پذیر نیستند.

آقای صالحی افزود: ما این اقدامات را می‌خواستیم ۴ سال دیگر انجام دهیم که باتوجه به عمل نکردن طرف مقابل به تعهدات خود، اکنون از نظر فنی به آن رسیده ایم و برای ما می‌ماند البته این ایراد به خود اروپایی‌ها وارد است که به تعهد خود عمل نکردند، هر چند در مجموع در صورت لزوم عمده اقدامات ما برگشت پذیرند.

وی پاسخ به پرسشی درخصوص احتمال بازگشت موضوع هسته‌ای ایران به شورای امنیت گفت: امیدواریم هیچ زمانی به شورای امنیت نرود، چون در آن صورت به نفع هیچ طرفی در منطقه و جهان نخواهد بود. اگرچه در آن شرایط در جهان صدای عقلاء هم رسا خواهد شد مبنی بر این که عواقب این اتفاقات را نمی‌تواند پیش بینی کند.

آقای صالحی تاکید کرد: اگر به هر علتی موضوع بدتر شود جمهوری اسلامی ایران تصمیم مقتضی را خواهد گرفت و امیدواریم طرف مقابل از فرصت باقی مانده استفاده کند و اقدامات لازم را صورت دهد تا مسئله بیش از این پیچیده نشود.

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: طرف مقابل اگر به دنبال نفع در این موضوع هستند باید با عقلانیت فکر کنند و تصمیم عملی بگیرند.

وی همچنین در خصوص احتمال برداشتن گام پنجم از سوی ایران نیز افزود: درباره گام پنجم، ابلاغی نشده یعنی تصمیمی گرفته نشده است و در زمان موردنظر یعنی دو هفته دیگر به طور طبیعی موضوع در جلسه‌ای بررسی می‌شود، اما در این زمینه من مسئولیتی ندارم که پاسخ دقیق دهم.

 از این پس روی راکتور‌های کوچک سرمایه گذاری می‌کنیم 

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت:‌ ما از این پس به علت شرایط خشک و نیمه خشک کشور همه سرمایه گذاری هایمان، روی راکتور‌های کوچک خواهد بود.

آقای صالحی در پاسخ به سوالی افزود: نیروگاه‌های هسته‌ای نیروگاه‌های گران قیمتی است و هر نیروگاه هزار مگاواتی، ۵ میلیارد دلار سرمایه گذاری می‌خواهد لذا بحث ۲۰ هزار مگاوات در کوتاه مدت امکان پذیر نیست و برنامه جمهوری اسلامی ایران در بلندمدت است.

وی گفت: ما اکنون هزار مگاوات داریم و ۲ هزار مگاوات دیگر در دست ساخت است و اگر با همین روند جلو برویم شش سال آینده نیروگاه ۲ بوشهر وارد مدار می‌شود و دو سال پس از آن یعنی هشت سال دیگر نیروگاه ۳ وارد خواهد شد و برای ۲۰ هزار مگاوات باید وضع اقتصادی کشور اجازه بدهد که اکنون در این شرایط نیستیم.

رئیس سازمان انرژی اتمی در پاسخ به سوالی دیگر افزود: وقتی که برجام عملیاتی شد، کره ای‌ها آمدند و گفتند که حاضرند ۴ راکتور هزار مگاواتی را با تأمین مالی برای ما بسازند و خیلی هم جدی بودند، اما ما به آن‌ها گفتیم خیلی محکم صحبت نکنند چرا که باید ابتدا از امریکا اجازه بگیرند و زمان که گذشت امریکایی‌ها جلویشان را گرفتند و لذا کره ای‌ها نیامدند.

آقای صالحی گفت: وقتی برجام عملیاتی شد، شوق و اشتیاق در روز‌های اول خیلی زیاد بود.

وی افزود: اکنون با چین و روسیه همکاری‌های خوبی داریم و درباره راکتور‌های کوچک و متوسط صحبت‌هایی کرده ایم و با توجه به شرایط خشک و نیمه خشک ایران از این پس سرمایه گذاری هایمان روی راکتور‌های کوچک خواهد بود.

رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: نیروگاه‌های هسته‌ای بزرگ در جنوب و شمال کشور که دسترسی به آب دریا دارد قابل ساخت است و ما در استان‌های دیگر باید راکتور‌های کوچک بسازیم که نیاز به آب برای خنک سازی نداشته باشد.

 آغاز نشست خبری رئیس سازمان انرژی اتمی  

نشست خبری آقای علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی از محل تاسیسات آب سنگین خنداب اراک آغاز شد.

همزمان با حضور رسانه‌های داخلی و خارجی مدار ثانویه رآکتور تحقیقاتی تاسیسات آب سنگین اراک با تلاش متخصصان داخلی و با حضور رئیس سازمان انرژی اتمی راه اندازی شد.

این اقدام با تلاش‌های فراوان متخصصان داخلی در نیروگاه اراک انجام شده و پس از راه اندازی مدار ثانویه قرار است وارد مرحله آزمایش (تست) سرد و تا اوایل سال ۱۴۰۰ به طور کلی رآکتور خنداب اراک راه اندازی شود.

متخصصان هسته‌ای کشور طراحی‌های مفهومی و میزان را پشت سر گذاشته و الان وارد مرحله نصب و راه اندازی شده اند و تا سال ۱۴۰۰ نصب و راه اندازی می‌شود.

رآکتور تحقیقاتی آب سنگین نوسازی (مدرن) شده خُنداب اراک با هدف کسب تجربه و دانش فنی در طراحی و ساخت رآکتور‌های اتمی، تربیت نیروی انسانی متخصص، ایجاد امکانات تحقیق و توسعه در زمینه‌های فیزیک نوترون، ترموهیدرولیک و درمان و تولید رادیو ایزوتوپ در جهت مصارف پزشکی، صنعتی و کشاورزی در حال تکمیل طراحی و ساخت است.

بازطراحی این رآکتور با گردآوری گروهی از کارشناسان و متخصصان داخلی در زمینه‌های گوناگون برای اجرای یکی از پیچیده‌ترین طراحی‌های صنعت هسته‌ای با بالاترین سطح استاندارد‌های جهانی در دستور کار قرار گرفت. این رآکتور دارای دو مدار است. مدار اول که وظیفۀ آن برداشت حرارت از قلب رآکتور بوده و مدار ثانویه که وظیفۀ آن انتقال حرارت مدار اول در برج‌های خنک کننده و نهایتاً به محیط است.

مدار ثانویه که وظیفۀ آن انتقال حرارت مدار اول به برج‌های خنک کننده و نهایتاً به محیط است.

شامل مبدل‌های حرارتی ـ استخر میانی- پمپ‌های انتقال (آب گرم ـ برج‌های خنک کننده و پمپ‌های برگشت آب سرد) است.

راهبری این مدار از طریق اُتاق کنترل اصلی رآکتور صورت می‌پذیرد. برای راه اندازی مدار اول رآکتور، ابتدا باید مدار ثانویه و سیستم‌های جانبی مرتبط با آن راه اندازی می‌گردید تا بعد از آن تکمیل مدار اول و راه اندازی غیر اکتیو رآکتور تحقیقاتی خُنداب اراک آغاز شود.