قنات قصبه، شاهکار هزارساله گناباد در خطر فراموشی

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، مرکز خراسان رضوی، قنات قصبه گناباد، تنها اثر ثبت‌شده استان خراسان رضوی در فهرست جهانی یونسکو، نمونه‌ای از پیوند هنر، دانش، فناوری و مدیریت منابع آب است. عمق چاه مادر، فناوری حفر قنات و شیوه بهره‌برداری از آب، این قنات را به یکی از جذاب‌ترین جاذبه‌های تاریخی و مهندسی دنیا تبدیل کرده است. این شاهکار مهندسی که نمایان‌گر تلاش بشر برای سازگاری با طبیعت در دل کویر ایران است، اکنون در معرض خطر فراموشی و نابودی قرار دارد.

قنات قصبه، واقع در شهر تاریخی گناباد، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین قنات‌های جهان شناخته می‌شود و در سال ۱۳۹۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این قنات با بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت، نمادی از دانش بومی و مدیریت منابع آب است. طول آن ۳۳ کیلومتر و دارای ۴۷۱ حلقه چاه است که اهمیت آب در زندگی مردم این منطقه را نشان می‌دهد. چاه مادر قنات که بیش از ۳۰۰ متر عمق دارد، گواهی بر توانایی اجداد ما در دستیابی به منابع آبی عمیق است. اما امروز، قنات قصبه به دلیل کاهش منابع آبی، عدم نگهداری مناسب و بی‌توجهی به ارزش فرهنگی و تاریخی‌اش، در خطر فراموشی قرار دارد.

قنات قصبه گناباد، آغازگر تمدن قناتی  
باستان‌شناس گنابادی گفت: تا تابستان ۱۳۷۰، قنات قصبه تنها به عنوان یک شریان حیاتی شناخته می‌شد. اما به دلیل طول و عمق زیاد آن، برخی این قنات را فراتر از توان انسان‌ها دانسته و به "جن"، "گیو" و "بهمن" نسبت می‌دادند. همچنین معتقد بودند که نام "گناباد" از "جناباد" (محل آباد شده توسط جن) یا "گیو آباد" (محل آباد شده توسط گیو) گرفته شده است.  
رجبعلی لباف خانیکی افزود: بررسی‌های میدانی در سال ۱۳۷۰ نشان داد که قدمت قنات قصبه به حدود ۲۵۰۰ سال پیش می‌رسد و برای تکمیل پرونده ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو، مطالعات باستان‌شناسی به سرپرستی محمود بختیاری انجام شد.  
نتایج این مطالعات نشان می‌دهد که ۱۵ قطعه سفال جمع‌آوری شده از چاه‌ها، با آزمایش سال‌یابی «ترمولومینانس»، قدمت آن‌ها را بین ۷۵۵ تا ۲۵۰۰ سال پیش مشخص می‌کند. قدیمی‌ترین نمونه سفال به دست آمده از گمانه شماره ۲ در مادرچاه رشته اصلی با تاریخ ۲۲۶۵ سال برآورد شده است.  
لباف خانیکی تصریح کرد: قنات قصبه با ویژگی‌ها و ارزش‌های برجسته‌اش، به راحتی قابلیت ثبت در فهرست میراث جهانی را دارد؛ به ویژه نقش آن در حیات بخشی، فرهنگ‌سازی، شکوفایی اقتصادی و سازگاری با طبیعت در گناباد، سرزمین کم باران.  
وی خاطرنشان کرد: قنات قصبه گناباد که یکی از شگفتی‌های دست‌ساز بشر است، نمادی از تعاون و همیاری انسان با طبیعت بوده و بیش از ۳۳ کیلومتر طول دارد. این قنات، شامل یک رشته اصلی و ۶ رشته فرعی است و در مجموع دارای ۴۲۷ میله چاه می‌باشد که عمیق‌ترین آن به حدود ۳۰۰ متر می‌رسد.  
با توجه به قدمت قنات قصبه، که به عنوان کهن‌ترین یا یکی از کهن‌ترین قنات‌های جهان شناخته می‌شود، می‌توان آن را آغازگر "تمدن قناتی" در جهان دانست و این ویژگی‌ها باعث ثبت آن در فهرست یونسکو شده است.

نیاز به حمایت و اعتبار برای حفظ این میراث آبی ارزشمند

مدیر عامل قنات قصبه گناباد گفت: این قنات با چهار هزار و ۱۰۴ فنجان آب، روزانه به حدود سه هزار مالک سرویس می‌دهد. از این مقدار، ۱۰ شبانه روز به آستان قدس رضوی و دو شبانه روز به اداره اوقاف و امور خیریه اختصاص دارد. با توجه به اینکه تقریباً نیمی از سهم آب این قنات به این دو سازمان تعلق دارد، از آن‌ها انتظار می‌رود حمایت بیشتری برای حفظ قنات انجام دهند. 

مهدی سبزیان نوقابی افزود: عملیات لایروبی قنات با حضور چهار مقنی در حال انجام است. جهت جلوگیری از ریزش کانال‌ها، باید به طول سه کیلومتر کول‌گذاری مخصوص با توجه به آبدهی ۱۵۰ لیتر بر ثانیه صورت گیرد. 

وی ادامه داد: در فاصله‌ای چند کیلومتری از مظهر قنات، یک بند وجود دارد که لایروبی مسیر پایین دست و ایجاد شیب ضروری است. در صورت اختصاص اعتبار حدود هشت میلیارد تومان، این دو عملیات در سه ماه آینده انجام شده و دبی قنات به میزان ۲۰ لیتر افزایش خواهد یافت. 

مدیر عامل قنات قصبه گناباد تأکید کرد که اداره‌های جهاد کشاورزی، منابع طبیعی و منابع آب گناباد نیز نقش مهمی در حفظ این قنات دارند؛ از جمله جلوگیری از احداث بندسارهای جدید، عدم حفر چاه‌های عمیق، ساخت و ساز در حریم قنات و بازگشایی مسیر رودخانه‌ها.

تغییرات اقلیمی و تأثیر آن بر منابع آب و قنات
مهدی نیکبخت، کارشناس ارشد جغرافیا گفت: تغییرات اقلیمی کنونی و پیامدهای ناشی از آن به فعالیت‌های مخرب بشر مربوط می‌شود. از جمله این فعالیت‌ها می‌توان به مصرف بیش از حد سوخت‌های فسیلی، حفر بی‌رویه چاه‌ها و برداشت بیش از حد آب از آبخوان‌ها اشاره کرد.

وی افزود: در شهرستان گناباد، آمار ایستگاه سینوپتیک نشان می‌دهد که به‌طور سالانه بارش‌ها بیش از یک میلیمتر کاهش یافته و دما نیز به طور پیوسته افزایش می‌یابد. به‌طوری که متوسط بارش در ۳۰ سال گذشته از ۱۴۹ میلیمتر به حدود ۱۲۰ میلیمتر و دما از حدود ۱۴ درجه به بیش از ۱۶ درجه رسیده است. در این مدت، میلیون‌ها لیتر آب کمتر از بارش‌ها دریافت شده و تبخیر آب نیز افزایش یافته است؛ در حالی‌که صدها چاه عمیق بیشتری حفر و برداشت آب از آبخوان‌ها بیشتر شده است. این روند منجر به تخلیه تدریجی آبخوان‌ها، خشک شدن چاه‌ها و قنوات، فرونشست زمین و مهاجرت هزاران کشاورز روستایی شده است.

نیکبخت همچنین عنوان کرد که آبخوان دشت مرکزی، منبع حیات قنوات عمیق شهر گناباد و قصبه است که یکی از بزرگ‌ترین آبخوان‌های ایران محسوب می‌شود. عمق رسوبات در پای کوه‌های براکوه کاخک به حدود ۵۰۰ متر می‌رسد و قنات قصبه با عمق مادر چاه بیش از ۳۰۰ متر، سطح ایستابی آب آن ۲۰۰ متر بالاتر از بستر آبخوان است. به این ترتیب، این قنات‌ها در طول هزاره‌ها آبدار بوده‌اند.

مهدی نیکبخت اشاره کرد که اکثر چشمه‌ها، چاه‌ها و قنوات در بخش‌های کاخک، هنگامه و پسکلوت به شدت خشک شده یا به اندازه‌ای کاهش آبدهی داشته‌اند که غیرقابل بهره‌برداری هستند. این روند خشکی به قنوات مرکز شهر گناباد، از جمله قصبه، نیز خواهد رسید. به‌عنوان مثال، قنات رهن یکی از عمیق‌ترین قنات‌های گناباد با کاهش حدود ۸۰ درصدی آبدهی مواجه شده است.

وی تأکید کرد: اگر می‌خواهیم این قنات‌ها که بیش از دو هزار سال به ما خدمت کرده‌اند را از دست ندهیم و از فاجعه‌ای قریب‌الوقوع جلوگیری کنیم، باید به سرعت راهکارهایی برای تعادل‌سازی چرخه آب طراحی و اجرا کنیم؛ در غیر این صورت، خشک شدن قنات‌ها و فرونشست زمین، هزاران سال زمان خواهد برد تا آبخوان به وضعیت کنونی خود بازگردد.

قنات قصبه و مشکل خرده مالکی

کارشناس ارشد اقلیم‌شناسی گفت: آب قنات قصبه از دیرباز بر اساس فنجان (ساعت آبی سنتی) بین مالکان تقسیم می‌شود. در حال حاضر، آب این قنات به ۴۱۰۴ فنجان تقسیم می‌شود که هر فنجان معادل ۸ دقیقه است، بنابراین مدت زمان گردش آب در این قنات تاریخی ۲۴ روز است. این مدت برای لحاظ کردن حق الزحمه میراب و جبران کمبودها تعیین شده است. با این حال، مدیریت نادرست و کشت بیش از حد برخی محصولات، موجب افزایش این مدت تا ۶۰ روز شده که به تأخیر در تأمین آب برای کشاورزان منجر می‌شود و در نهایت هدررفت آب را به دنبال دارد.

نسرین نعمتی شهری افزود: برای حفظ و توسعه پایدار قنات قصبه، مالکان باید درصدی از درآمد خود را به نگهداری و لایروبی قنات اختصاص دهند. در دهه ۴۰ خورشیدی، ۵ درصد از درآمدها به این امر اختصاص یافته بود، اما اکنون قانونی برای الزام مالکان وجود ندارد. مسأله دیگر این است که زمین‌های کشاورزی یکپارچه نیست و با روش‌های سنتی، درآمد اندکی دارند، بنابراین فرزندان کشاورزان برای ادامه کار ترغیب نمی‌شوند و درآمد آنها برای نگهداری قنات‌ها کافی نیست. علاوه بر این، سهامداران عادی نگران از دست دادن مالکیت خود در صورت عضویت در تعاونی‌ها هستند. در حالی که دبی آب قنات قصبه در گذشته ۶۰۰ لیتر در ثانیه بوده، اکنون به کمتر از ۱۵۰ لیتر رسیده است.

وی اظهار داشت: برای بقا و ماندگاری قنات، احترام به حریم آن و جلوگیری از حفر چاه‌های اضافی ضروریست. علاوه بر این، باید به طور مداوم مراقبت و لایروبی شود و زمین‌های کشاورزی یکپارچه گردند تا از هدررفت آب جلوگیری شود. در این صورت، گناباد می‌تواند به سرزمینی آباد تبدیل شود، چون آب شیرین قنات‌ها با روش‌های سنتی، دو برابر آب شور چاه‌ها محصول می‌دهد و یکپارچه‌سازی زمین‌ها نیز هزینه کشاورزان را کاهش و میزان برداشت را افزایش می‌دهد.

تاثیر قنات قصبه بر توسعه گردشگری در گناباد

علیرضا شناسایی، باستان‌شناس و راهنمای گردشگران قنات قصبه، اظهار کرد: ثبت این قنات تأثیر چشمگیری بر توسعه گردشگری گناباد داشته است. این تأثیر شامل افزایش اقامتگاه‌های بوم‌گردی، افتتاح فرودگاه و اتصال گناباد به شبکه ریلی بوده است. او اشاره کرد که سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶، بهترین زمان برای جذب گردشگران به این قنات بود و در نوروز آن سال، حدود ۲۵ هزار بازدیدکننده خارجی آمده بودند. با این حال، پس از شیوع کرونا، تعداد گردشگران کاهش یافت، ولی از سال ۱۴۰۰ بهبود نسبی مشاهده شده است.

شناسایی تأکید کرد که وضعیت اقتصادی و نگرش برخی مدیران به گردشگری در کاهش تعداد گردشگران مؤثر است. مادامی که نگرش منفی به گردشگری وجود داشته باشد، وضعیت بهتر نخواهد شد. البته در سال‌های اخیر بازدید از قنات و آثار گناباد نسبتاً خوب بوده، اما حضور گردشگران خارجی کاهش یافته است، نه تنها در گناباد بلکه در سطح استان. او به مشکلاتی چون کمبود بودجه، نیاز به تسریع در اجرای طرح جامع گردشگری قنات و قوانین محدودکننده اشاره کرد که می‌باید از طریق نمایندگان و وزارت میراث پیگیری شود. شناسایی همچنین به اهمیت گردشگری پایدار اشاره کرد که نیازمند توجه به قوانین محیط زیست و ظرفیت‌های محلی است. 

به گفته او، برگزاری جشنواره‌ها و رویدادهای گردشگری می‌تواند به ماندگاری گردشگران کمک کند.

قنات قصبه گناباد شایسته عنوان میراث جهانی است

پروفسور مین، گردشگر چینی، با اشاره به شگفتی‌اش از ساختار این سیستم عظیم در بیش از دو هزار سال پیش، گفت: گناباد به عنوان مرکز جهانی قنات‌ها شناخته شده است. وی همچنین قنات قصبه را به‌خاطر طول و عمق چاه‌های آن منحصر‌به‌فرد دانست.

 مانگاریت، گردشگر سوئیسی، که از سال ۱۹۹۰ بیش از ۳۰ بار به ایران سفر کرده، تاکید کرد: هیچ قناتی به اندازه قنات قصبه گناباد امکان بازدید داخلی را فراهم نمی‌کند. او افزود که این بازدید برایش بسیار جالب بود و خوشحال است که این شهر را انتخاب کرده است. مانگاریت همچنین بیان کرد که ثبت جهانی قنات قصبه تأثیر زیادی بر جذب گردشگران دارد، زیرا بسیاری از آن‌ها مسیر خود را بر اساس آثار ثبت‌شده در یونسکو ترتیب می‌دهند. او پیشنهاد کرد که با معرفی بهتر ویژگی‌ها و عظمت قنات قصبه، گردشگران بیشتری به گناباد سفر خواهند کرد، چرا که این شهر با جاذبه‌های تاریخی‌اش پتانسیل بالایی برای جذب گردشگر دارد.

تملک اراضی قنات قصبه، اقدام کلیدی اداره میراث فرهنگی گناباد  
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد درباره اقدامات در حوزه میراث جهانی قنات قصبه گفت: بهسازی مسیر در پایاب قنات انجام شده و در فاز دوم، تملک ۱۲۸ هزار مترمربع از زمین‌های دولتی برای توسعه گردشگری حاصل پیگیری‌های دو ساله این اداره و همکاری اداره راه و شهرسازی و شورای برنامه‌ریزی خراسان رضوی است.  
وی افزود: تا کنون مجموعه گردشگری قنات قصبه زمین ملکی نداشت و تنها دو هکتار در تصرف اشخاص حقیقی و حقوقی بود که اکنون به مالکیت اداره میراث فرهنگی درآمده است.  
حمید رضا محمودی قوژدی اظهار کرد: مالکیت زمین‌های قنات جهانی قصبه، شرط اصلی برای توسعه گردشگری و جلوگیری از معارضات احتمالی است.  
رئیس پایگاه جهانی قنات همچنین از بازگشایی دوباره دفتر پایگاه پس از دو سال تعطیلی خبر داد و گفت: در راستای ساماندهی مسیر گردشگری، قرار داد با پیمانکار منعقد و منابع مورد نیاز تأمین شده است. طرح مسیر گردشگری نیز مجوز ماده ۲۳ و اعتبارات استانی دریافت کرده است.  
وی عنوان کرد: ۶۰ میلیارد ریال برای توسعه زیرساخت‌های گردشگری قنات قصبه گناباد اختصاص یافته که شامل احداث پارکینگ، برج‌های نوری و بهسازی نورپردازی می‌شود.  
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد افزود: مجوز بهره‌برداری گردشگری قنات به بخش خصوصی داده شده و در جستجوی یک هلدینگ قوی با سرمایه‌ای بالغ بر ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیارد تومان هستیم. اخذ مجوز هیأت راهبردی مستقل و قرارداد تکمیل زیرساخت‌ها نیز در دست اقدام است.  
مهمترین اقدامات شامل مرمت خانه موزه قنات نبی پور، مسجد جامع و احداث زیرساخت‌های گردشگری مانند اقامتگاه‌های بومگردی و موزه‌ها است که با مشارکت شهرداری در حال اجراست.

اعتبارات ناکافی پاسخگوی حفاظت و معرفی قنات جهانی قصبه گناباد نیست

نماینده گناباد و بجستان در مجلس شورای اسلامی، دکتر هادی محمد پور، با اشاره به ۲۵۰۰ سال قدمت قنات قصبه گفت: این اثر در سال ۱۳۹۵ به عنوان یک میراث جهانی یونسکو ثبت شده و به عنوان تاریخی زنده در تمدن منطقه گناباد محسوب می‌شود. 

وی به مهندسی خاص چاه‌های عیقی در مسیر این قنات اشاره کرد و افزود: این یافته‌ها نشان‌دهنده شگفتی‌های دست بشر هستند. شناسایی تاریخچه این قنات از تکه‌های سفال یافت شده در چاه‌های آن به دست آمده است. قنات قصبه با جریان بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه هنوز نتوانسته از ظرفیت گردشگری خود بهره‌برداری مناسبی کند. اگرچه سازمان میراث فرهنگی اقداماتی انجام داده است، اما اعتبارات کافی نیست و ما از وزارت جهاد کشاورزی و وزارت میراث فرهنگی انتظار بیشتری داریم تا یک ردیف ملی ویژه برای قنات در نظر گرفته شود.

دکتر محمد پور تأکید کرد که در رسانه‌ها و مجلس شورای اسلامی به اهمیت این قنات پرداخته شده و در تلاشند تا با جذب اعتبارات لازم، حفاظت و ماندگاری آن را برای نسل‌های آینده تضمین کنند.

سخن آخر:

قنات قصبه نه‌تنها نمایانگر گذشته‌ای پرافتخار است، بلکه منبعی از دانش و تجربه برای مقابله با بحران‌های آبی کنونی نیز به شمار می‌رود. اگر به‌زودی اقدامی جدی برای حفاظت از آن انجام نشود، این شاهکار هزارساله به‌سرعت به یک یادگار تاریخی بدل خواهد شد. آیا زمان آن نرسیده که بیش از پیش به میراث گران‌بهای خود اهمیت بدهیم؟

خبرنگار: حسین توکلی

سردبیر: محسن هدایتی فر